Works on history occupy an important place among the poetical and prosaic products of the Turkish literature. An important part of our literary products deriving their subjects from history are composed of works on wars reflecting the holy war spirit in the Muslim Turkish society. Works on holy war appear before us generally under such names as gazaname, fetihname, zafername and sefername, but gazavatname has been used as a common name. In our literature, the first gazavatname examples deriving their subjects from our history are encountered starting from the 15th century on. The gazavatname type of works, the numbers of which highly increased together with the 16th century, continued to increase in number at the end of the century during the sultanate years of Sultan Murad III, who was sitting on the Ottoman throne, too.
The Ottoman Eastern (Caucasian) Expeditions launched during the sultanate years of Sultan Murad III are rather important in terms of not only history and politics but also literature. The conquests starting in 1578 and continuing until 1590 in the Ottoman Eastern geography did not only expand the Ottoman domination area but they also allowed for the compilation of a remarkable number of literary works. Especially, the victories gained under the lead of Özdemiroğlu Osman Pasha became a source of inspiration for some poets. Hereby, the works penned by the poets of the period are not only each a historical document shedding light on the last period of the sixteenth century Ottoman history but also they each have the nature of a poetical history. Among the poets penning works in the type of poetical history about the Ottoman Eastern Expeditions during the period of Sultan Murad III were Âsafî and Harîmî, the two mostly-mentioned soldier poets raising in the second half of the 16th century.
Âsafî, whose actual name was Mehmed, was born in Siroz (Serres). The first government office which he took following his educational life was the clerkship of the Imperial Council (Divan-ı Humayun). Âsafî, who was assigned to the office of writing biographies under the auspices of Özdemiroğlu Osman Pasha following the clerkship of the Imperial Council, personally took part in many battles taking place in the Ottoman Eastern geography between the years of 1578 and 1585. Having been taken prisoner in the hands of Iranians in the end of 1582, the poet managed to escape from captivity in the middle of 1585 and participated in the Tabriz Expedition along with Özdemiroğlu Osman Pasha. Having been assigned to the Beylerbeylic of Kefe following the conquest of Tabriz, Âsafî was appointed to the office reisülküttap in 1590. Having been discharged from the office of reisülküttap in 1593, Âsafî died in 1605. Âsafî left two literary works behind him, which we know with the names of Şecâat-nâme and Cezîre-i Mesnevî.
Together with Âsafî, another one of the poetical history writers raising in the second half of the 16th century was Harîmî. The poet, whose actual name was Ibrahim and penname was Harîmî, was born in Kütahya. A poet having a divan and known with the penname of Rahîmî and also known as Rahîmî-zâde due to his father underwent a good learning period and then took office in the Imperial Council. Having been sent to Baghdad as a sergeant of Dergâh-ı Âlî by the order of Sultan Murad III in 1575, Harîmî participated in the Eastern Expeditions in 1578 with the Ottoman army under the command of Lala Mustafa Pasha. Harîmî firstly took part in various struggles and public improvement in the regions of Çıldır, Tbilisi, Şirvan, Revan and Kars along with Lala Mustafa Pasha. Having participated in the Tabriz Expedition under the sirdarship of Özdemiroğlu Osman Pasha, Harîmî took part in the Gence Expedition under the sirdarship of Ferhad Pasha following the Tabriz Expedition. Moreover, having continued his service in battlefields after the end of the eastern expeditions lasting 12 years during the sultanate of Sultan Murad III with the treaty reached in 1590, Harîmî fell a martyr in the defeat to which the Ottoman army went down in 1594 in the vicinity of the Hatvan Fortress, one of the border fortresses in Rumelia. Harîmî is known with his works entitled Zafer-nâme-i Sultân Murâd Han, Feth-i Tebriz, Gonca-i Bâğ-ı Murad and Kitâb-ı Gencîne-i Feth-i Gence, which he penned on the Eastern Expeditions, the most important campaigns of the period of Sultan Murad III.
In this article, some information will be given about the lives and the works of Âsafî and Harîmî, two soldier poets who lived in the 16th century, and their masnavis entitled Şecâat-nâme and Gonca-i Bâğ-ı Murâd, each of which was a poetical history, will be introduced.
Türk edebiyatının manzum ve mensur ürünleri içerisinde tarih konulu eserler önemli bir yer tutar. Konusunu tarihten alan edebî ürünlerimizin mühim bir kısmını da Müslüman Türk toplumundaki gaza ruhunu yansıtan savaş konulu eserler oluşturmaktadır. Genel türü içerisinde gazaname, fetihname, zafername, sefername gibi adlarla karşımıza çıkan savaş konulu eserler için genellikle gazavatname toplu bir tür adı olarak kullanılmıştır. Edebiyatımızda konusunu tarihimizden alan ilk gazavatname örneklerine 15. yüzyıldan itibaren rastlanmaktadır. 16. yüzyılla birlikte sayıları oldukça artan gazavatname türündeki eserler, yüzyılın sonlarında Osmanlı tahtında bulunan Sultan III. Murad’ın saltanat yıllarında da artışını sürdürmüştür.
Sultan III. Murad’ın saltanat yıllarında gerçekleşen Osmanlı Şark (Kafkasya) Seferleri, tarihî ve siyasi olduğu kadar edebî açıdan da oldukça önemlidir. Osmanlı Şark coğrafyasında 1578 yılında başlayıp 1590 yılına dek süren fetihler, Osmanlının hâkimiyet alanını genişletmekle kalmayıp kayda değer sayıda edebî eserin telifine de imkân tanımıştır. Bilhassa Özdemiroğlu Osman Paşa’nın önderliğinde kazanılan zaferler, kimi şairler için bir ilham kaynağı olmuştur. Bu vesileyle devrin şairleri tarafından kaleme alınan eserler, on altıncı yüzyıl Osmanlı tarihinin son dönemine ışık tutan tarihî birer vesika olmakla birlikte manzum birer tarih özelliğine de sahiptir. Sultan III. Murad dönemi Osmanlı Şark Seferleri’ne dair manzum tarih niteliğinde eser kaleme alan şairler arasında 16. yüzyılın ikinci yarısında yetişen iki asker şair, Âsafî ve Harîmî’nin isimleri öne çıkmaktadır.
Asıl adı Mehmed olan Âsafî, Siroz’da doğmuştur. Öğrenim hayatının ardından almış olduğu ilk devlet görevi Divan-ı Hümayun kâtipliğidir. Divan-ı Hümayun kâtipliğinin ardından Özdemiroğlu Osman Paşa’nın himayesinde tezkirecilik görevine memur edilen Âsafî, 1578 ile 1585 yılları arasında Osmanlı Şark coğrafyasında cereyan eden pek çok muharebede bizzat yer almıştır. 1582 yılının sonlarında İranlıların eline esir düşen şair, 1585 yılı ortalarında esaretten kurtulmayı başarmış ve Özdemiroğlu Osman Paşa’nın yanında Tebriz Seferi’ne katılmıştır. Tebriz’in fethi sonrasında Kefe beylerbeyliğine atanan Âsafî, ardından 1590 yılında reisülküttaplık görevine getirilmiştir. 1593 yılında reisülküttaplık görevinden azledilen Âsafî, 1605 yılında vefat etmiştir. Âsafî, ardında Şecâat-nâme ve Cezîre-i Mesnevî adlarıyla bildiğimiz iki edebî eser bırakmıştır.
Âsafî ile birlikte 16. yüzyılın ikinci yarısında yetişen manzum tarih müeliflerinden bir diğeri de Harîmî’dir. Asıl adı İbrahim şiirlerindeki mahlası Harîmî olan şair, Kütahya’da doğmuştur. Divan sahibi bir şair olan ve Rahîmî mahlasıyla tanınan babasından ötürü Rahîmî-zâde Harîmî olarak da anılan şair, iyi bir öğrenim dönemi geçirmiş ve ardından Divan-ı Hümayun’da görev almıştır. Sultan III. Murad’ın emriyle 1575 yılında Dergâh-ı Âlî Çavuşu olarak Bağdat’a gönderilen Harîmî, 1578 yılında Lala Mustafa Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusuyla Şark Seferleri’ne katılmıştır. Harîmî, ilk olarak Lala Mustafa Paşa’nın yanında Çıldır, Tiflis, Şirvan, Revan ve Kars yöresindeki türlü mücadeleler ve imar faaliyetlerinde yer almıştır. Sonrasında Özdemiroğlu Osman Paşa’nın serdarlığında Tebriz Seferi’ne iştirak eden Harîmî, Tebriz Seferi’ni müteakip Ferhad Paşa’nın serdarlığında Gence Seferi’ne katılmıştır. Sultan III. Murad’ın saltanatında 12 yıl süren Şark Seferleri’nin 1590 yılında varılan antlaşmayla nihayete ermesinden sonra da muharebe meydanlarındaki görevine devam etmiş olan Harîmî, 1594 yılında Rumeli’deki hudut kalelerinden biri olan Hatvan Kalesi civarında Osmanlı ordusunun uğradığı hezimette şehit düşmüştür. Harîmî, Sultan III. Murad döneminin en önemli askeri harekâtı olan Şark Seferleri üzerine kaleme aldığı Zafer-nâme-i Sultân Murâd Han, Feth-i Tebriz, Gonca-i Bâğ-ı Murad ve Kitâb-ı Gencîne-i Feth-i Gence adlı eserleriyle tanınmıştır.
Bu makalede; 16. yüzyılda yaşamış iki asker şair, Âsafî ile Harîmî’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgiler verilecek, manzum birer tarih niteliğindeki Şecâat-nâme ve Gonca-i Bâğ-ı Murâd mesnevileri tanıtılacaktır.
Abdurrahman Şeref, (H.1329). “Özdemiroğlu Osman Paşa”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, C. IV, İstanbul.
Afyoncu, E. (2005) “Osmanlı Müverrihlerine Dair Tevcihat Kayıtları II (156 belge ile birlikte)”, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, Cilt: XXVI, Sayı: 30, s. 85-348.
Ahdî, (2009). Gülşen-i Şu’arâ (haz. Süleyman Solmaz), Denizli: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10731,agmpdf.pdf?0 , E.T. 20.02.2014.
Akkuş, M. (2006). Klasik Türk Şiirinin Anlam Dünyası Edebi Türler ve Tarzlar, Erzurum: Fenomen Yayınları.
Âsafî, Şecâat-nâme, İstanbul Üniversitesi Ktp. TY. 6043.
Babinger, F. (2000) Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (çev. Coşkun Üçok), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Çerçi, F. (2000). Gelibolulu Mustafa Âlî ve Künhü’l-Ahbâr’ında II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet Devirleri, C. II, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları
Danişmend, İ. H. (1971). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul: Türkiye Yayınevi.
Eravcı, M. “Dal Mehmed Çelebi Âsafî” https://ottomanhistorians.uchicago.edu/en/historians/104, E.T. 10.02.2020.
Eroğlu, S. (2007). Âsafî’nin Şecâat-nâme’si (İnceleme-Metin), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
Eroğlu, S. (2014). “Kütahyalı Harîmî ve Gonca-i Bâğ-ı Murâd Mesnevisi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 32, s. 77-94.
Fleischer, C. H. (2001). Tarihçi Mustafa Âlî Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Gelibolulu Âlî, Künhü’l-Ahbâr, Nuruosmaniye Ktp., nr. 3409.
Harîmî, Gonca-i Bâğ-ı Murâd, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. 2372 (53a-97b)
Harîmî, Kitâb-ı Gencîne-i Feth-i Gence, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. 2372 (98b-160b)
Harîmî, Zafer-nâme-i Sultân Murâd Hân, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. 2372 (1b-52b)
Kırzıoğlu, M. F. (1993). Osmanlılar’ın Kafkas Ellerini Fethi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kütükoğlu, B. (1993). Osmanlı-İran Siyasi Münasebetleri, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
Levend, A. S. (2000). Gazavatnameler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavatnamesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Mehmed Süreyya, (1996). Sicill-i Osmanî, (haz. Nuri Akbayar), C. VI, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Tuman, M. N. (2001). Tuhfe-i Nâilî Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri (haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatçı), Ankara: Bizim Büro Yayınları.
Nev’î-zâde Atâ’î, (1989). Hadâ’ıku’l-hakâyık fî-Tekmileti’ş-şakâ’ık (haz. Abdülkadir Özcan), İstanbul: Çağrı Yayınları.
Harîmî, Rahîmî-zâde İbrâhim Çavuş, (2010). Kitâb-ı Gencîne-i Feth-i Gence (haz. Günay Karaağaç-Adnan Eskikurt), İstanbul: Çamlıca Yayınları.
Selânikî Mustafa Efendi, (1999). Selânikî Tarihi, (haz. Mehmet İpşirli), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Zeyrek, Y. (2001). Tarih-i Osman Paşa, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
