Bursa İznik Yeşil Cami, mimar Hacı Musa tarafından 1391 yılında yaptırılmıştır. Caminin yapımına Çandarlı Halil Hayrettin Paşa başlamış, ölümünden sonra oğlu Ali Paşa devam ederek tamamlamıştır.
Cami, minaresindeki çini süslemelerinden dolayı Yeşil Cami ismi ile anılmıştır. Cami birçok yönden ele alınabilecek olsa da caminin yapısında bulunan geometrik şekiller oldukça önemlidir. Ana mekânın kuzeybatı köşesindeki minarenin kare kaidesi üzerinde gövdesi çokgen prizma olarak başlamakta, yuvarlak gövdeli olarak devam etmekte, tek şerefe ve konik bir külahla tamamlanmaktadır. Minare bir sıra stalâktitli mermerden yarı altıgen şekillerle dekore edilmiştir. Silindirik minarenin bilezik kısmı ile taş süslemeleri arasına frize ve lacivert çinilerden oluşturulmuş bezemeler yerleştirilmiştir. Bunların ortasında da altı köşeli yıldızlar birbirini izlemiştir.
İznik Yeşil Cami’nde yer alan geometrik şekiller, süslemeler, üçgen, beşgen, altıgen, sekizgenler, yıldız çokgenler, motif ve desenler, çinilerin renk ve dokusundaki uyumu, simetri ile oluşturulan ahenk, zikzak geçmeler, taş ustalığın sanata dönüşümü, görülmeye değer güzelliktedir. İznik Yeşil Cami Selçuklu döneminin mimari özelliklerini tarihsel ve yapısal yönden Anadolu'da temsil eden önemli eserlerinden biri olmakla beraber iç ve dış çini süslemelerindeki geometrik motifleri görsel zenginlikleri görülmeye değer olağanüstü güzelliktedir.
İnsanoğlu tarihin en eski dönemlerinden bu yana, yaşadığı çevreyi ve kullandığı eşyayı süsleme gereği duyduğundan bunları yaşadığı ortamdan esinlenerek geometrik çeşitli formlara sokmuş ve işlevsel biçimlerde kullanmıştır (Top, 1997). Geometrik motiflerde evrensel bir süsleme biçimi olup, insanlık tarihi boyunca her uygarlıkta, toplumların yaşam biçimleriyle gelenek ve göreneklerini oluşturduğundan geometrik formlar, yaşananları, duygu, istek ve düşünceleri dolaylı yollardan anlatma gerekliliğinin sonucu olarak simgesel motifler kullanılmıştır. Geometrik şekiller, Türk İslam anıtlarında, mimariyi süsleyici bir tarz olarak kullanılmakta kırık ve düz çizgiler, yıldız, çokgen ve diğer formların birleşmesiyle çok çeşitli kompozisyonlar yapılabilmektedir. Geometrik süslemelerin Türkler’de ilk olarak mimaride uygulama alanı bulmasının, 11.yüzyılda Karahanlı ve Büyük Selçuklularla başladığı ileri sürülür. İran Horasan bölgesinden başlayıp, Azerbaycan yoluyla Anadolu’ya ulaştığı belirtilir. Geometrik kompozisyonların belirgin, sürekli ve tutarlı bir özellik haline gelmesi bu dönemdedir.
İznik Yeşil Cami’nin ibadet mekânına üç basamaklı merdivenle bir sahanlık aracılığı ile girilmektedir. Dikdörtgen planlı olan bu sahanlık, sütunlar ve kemerlerle üç bölüme ayrılmıştır. Ortasında sekiz dilimli bir kubbe bulunmaktadır. Caminin kare planlı ibadet mekânının üzeri merkezi bir kubbe ile örtülüdür. İznik Yeşil Cami, kuzey ve güney genel doğrultusunda kare planlı ibadet mekânıyla, doğu batı doğrultusundaki cemaat yerinden oluşmaktadır. Kare planlı asıl ibadet mekânı, dıştan sekizgen kasnağa oturan ve içten üçgen kuşakla geçiş sağlayan bir kubbe ile örtülüdür. İznik Yeşil Cami’nin kaidesi ve gövdeye geçişi sağlayan üçgenler mermer kaplamalıdır. Mihrabın iki yanında geometrik geçmeler yer almaktadır. Geometrik şekillerin kullanıldığı, doğru, eğri, kare, dikdörtgen, beşgen, altıgen, daire ve üçgenlerden oluşan çini desenleri ile İznik Yeşil Cami büyük bir görkeme sahiptir.
Bu yüzden bu çalışmada, İznik Yeşil Cami çinilerindeki geometrik şekiller incelenmiş ve geometrik bir bakışla yorumlanmaya çalışılmıştır. İznik Yeşil Cami süslemelerinde kullanılan çinilerdeki geometrik şekillerin, renk, biçim ve desenlerin oluşturduğu dikdörtgen, kare, üçgen, daire, beşgen, altıgen, yıldız vb. çinilerin bir araya gelmesiyle oluşan geometrik desenler incelenerek gözlem, görüşme ve doküman analizi gibi nitel veri toplama yöntemi kullanılarak gözlemsel araştırma sonuçları anlatılmıştır. Caminin iç mekân ve minaresinde kullanılan çinilerinin geometrik bir bakış ile değerlendirmesi, gelecek nesillere o dönemdeki tarihsel dokunun aktarılmasında faydalı olacaktır.
Bursa Iznik Green Mosque was built by architect Hacı Musa in 1391. The construction of the mosque was started by Çandarlı Halil Hayrettin Pasha, and after his death, his son Ali Pasha continued and completed it.
The mosque was named as Green Mosque because of the tile decorations in its minaret. Although the mosque can be handled in many ways, the geometric shapes in the structure of the mosque are very important. On the square base of the minaret in the northwest corner of the main room, its body starts as a polygonal prism, continues with a round body, and is completed with a single cheer and a conical cone. The minaret is decorated in a row of semi-hexagonal marble with semi-hexagonal shapes. Between the bracelet part of the cylindrical minaret and the stone decorations, embellishments made of frieze and dark blue tiles were placed. In the middle of these, the six-pointed stars follow each other.
Geometric shapes, ornaments, triangles, pentagons, hexagons, octagons, star polygons, motifs and patterns in the Iznik Green Mosque, harmony in the color and texture of the tiles, harmony created with symmetry, zigzag crossings, the transformation of stone mastery into art, are worth seeing. Iznik Yeşil Mosque is one of the important works representing the architectural features of the Seljuk period in Anatolia both historically and structurally, but its geometrical motifs in interior and exterior tile decorations are extraordinarily beautiful.
Since the earliest times in history, since human beings need to embellish the environment they live in and the things they use, they have been used in functional forms and inspired by the environment they live in. Geometric motifs are also a universal form of decoration, and geometric forms have been used in symbolic motifs as a result of the necessity of expressing experiences, feelings, desires and thoughts indirectly, as it forms the life styles and traditions of societies in every civilization throughout human history. A wide variety of compositions can be made in geometrical shapes, Turkish Islamic monuments, with the combination of broken and straight lines, stars, polygons and other forms that use architecture as a decorative style. It is suggested that the first application of geometric ornaments in architecture in Turks began in the 11th century with Karahanli and Great Seljuks. It is stated that it started from Iran Khorasan region and reached Anatolia through Azerbaijan. It is in this period that geometric compositions became a distinctive, continuous and consistent feature.
You can enter the place of worship of Iznik Yesil Mosque through a platform with three steps. This rectangular plan is divided into three sections with columns and arches. There is an eight-slice dome in the middle. The mosque's square-shaped place of worship is covered with a central dome. Iznik Green Mosque consists of a place of worship with a square plan in the north and south general direction and a congregation place in the east-west direction. The main place of worship with a square plan is covered with a dome that sits on the outer octagonal pulley and provides a transition from the inside with a triangular belt. The triangles that provide the transition to the base and the body of the Iznik Green Mosque are covered with marble. There are geometrical crossings on both sides of the altar. Iznik Green Mosque has a great splendor with its tile patterns consisting of straight, curved, square, rectangular, pentagonal, hexagonal, circle and triangles, in which geometric shapes are used.
Therefore, in this study, geometric shapes in Iznik Green Mosque tiles were examined and tried to be interpreted with a geometric view. Rectangular, square, triangle, circle, pentagonal, hexagonal, star, etc. formed by the geometric shapes, colors, shapes and patterns in the tiles used in Iznik Green Mosque decorations. Observational research results are described by using qualitative data collection method such as observation, interview and document analysis by examining the geometric patterns formed by the combination of tiles. The evaluation of the tiles used in the mosque's interior and minaret with a geometric view will be useful in conveying the historical texture of that period to the next generations.
AKER, S., (2010), Çini Tasarımı, Detay Yayıncılık, Ankara.
AYVERDİ, E. H., (1966), “Osmanlı Mimarisinin İlk Devri”, İstanbul Fetih Cemiyeti, 309-319.
ASLANAPA, O., (1989), Türk Sanatı, İstanbul, Remzi Kitabevi, 328.
BAKIRER, Ö., (1981), “Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuğla Kullanımı”, ODTÜ Yayınları, c. I, Ankara.
DEMİRİZ, Y., (1979), “Osmanlı Mimarisinde Süsleme I Erken Devir (1300-1453)”, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
DEMİRİZ, Y., (2004), “İslam Sanatında Geometrik Süsleme”, Yorum Sanat, İstanbul.
EYİCE, S., (1991),“Ayasofya Camii, İznik’te Fetihten Sonra Kiliseden Çevrilen Cami”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), c.4, Ankara: TDV, ss.219-220.
GLEICK, J., (1995), Kaos. (Chaos). (Çev. Fikret Üççan), Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları, sayfa 87.
GURLITT, C., (1912), “Die islamischen Bauten von İznik (Nikaea)”, Orientalisches Archiv 3: 49-60.
KARCI, A., (2018), “Türk Çini Motiflerinin Çağdaş Resme Uyarlanması”, Hacetttep Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Sanat Eseri Raporu, Ankara.
KILIÇOĞLU, S., PİLEHVARİAN, N.K., (2017), “Emevi ve Abbasi Sanatında Geometri”, MEGARON, 12(4):605-618, DOI: 10.5505.
MÜLAYİM, S., (1982), “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Geometrik Süslemeler”, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.
NAZA-DÖNMEZ, E.E., (2008), “İznik Yeşil Camii ve Türk Mimarisindeki Yeri”, 807.
OTTO-DORN, K., (1991),“Ayasofya Camii, İznik’te Fetihten Sonra Kiliseden Çevrilen Cami”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), c.4, Ankara: TDV, ss.219-220., K., (1941), Das islamische Iznik, Berlin.
OTTO-DORN, K., (1941), “Das islamsche Iznik”, 20-33.
ÖZGÖREN, İ., (2011), “Dört Kapı Dört Medeniyet”, İznik, 195-206.
SÖNMEZ, E. S., DOĞANAY, A.(2015), “Mimar Sinan Camilerinde Kare ve Altıgen Kurgulu Geometrik Desenler ve Analiz Yöntemleri”, 87-108.
ŞEN, H., (2013), “İslam Sanatında Geometrik Desenler”, Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Enstitüsü, Konya.
TAESCHNER, F., WiTTEK, P., (1929), “Die Vezirfamilie der Gandarlyzade (14.-15. Jhdt) und ihre Denkmaler”, Der Islam 18: 62-66.
TOP, M., (1997), “Erken Dönem Osmanlı Mihrapları (XIV-XV. Yüzyıl)”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Van.
YELEN, R., (2017), “İslam Sanatında Süsleme Sembolizmi Üzerine Yeni Yorumlar”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, cilt I, 470-492.
YILMAZ, A., (2010), “Geleneksel İznik Çini Dekorlarında Kullanılan Motifler ve Kişisel Yorumlar”, T.C. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik Anasanat Dalı Yüksek Lisans Tezi, Eylül.
